یاد اجاره‌نشین‌های مهرجویی در وانفسای کمدی‌های پرفروش

سینمای امروز ایران دوره‌ای بی‌سابقه را از نظر تعدد فیلم‌های کمدی روی پرده تجربه می‌کند. این دوره که به قول برخی منتقدین، نجات سینمای ایران از رکود پس از همه‌گیری را رقم زده است، مخاطب بسیاری را به سالن‌ها کشاند و فروش خوبی را در گیشه رقم زد.

آنچه که می‌توان فصل کمدی در سینمای ایران خواند پس از موفقیت سینمای اجتماعی و متهم به سیاه‌نمایی و رکورد پس از کرونا آغاز شد. حتی در ابتدای این فصل که از ۲ سال پیش آغاز شد، اکران هم‌زمان چندین فیلم کمدی، فیلم‌سوزی و تهدید خوانده شد اما میل فزاینده تهیه‌کنندگان و شاید کارگردانان و بازیگران به این گونه که بد هم نمی‌فروخت این نگرانی را هم پشت سر گذاشت و سینما چنان به قرق کمدی درآمد که مخاطب سایر گونه‌های سینمایی را تاحدودی ناامید کرد.

فصل کمدی سینمای ایران انتقادات زیادی را هم در میان اهالی سینما و تئاتر برانگیخت؛ انتقاداتی که اشاره‌ای به فقر سایر گونه‌های سینمایی برای مخاطبان پس از پایان همه‌گیری داشت و هم‌زمان به فرم و محتوای فیلم‌های در حال اکران وارد بود. به تازگی نیز برخی از هنرمندان دلخور از وضعیت فعلی سینما، در مصاحبه‌های خود یادی از «اجاره‌نشین‌ها»ی داریوش مهرجویی می‌کنند.

او که فلسفه با گرایش سینما خوانده بود، در سال ۶۶ با «اجاره نشین‌ها» یکی از بهترین فیلم‌های کمدی سینمای ایران را به نام خود ثبت کرد. فیلمی که همواره از منظر معناشناسانه و جامعه‌شناختی، قابل بررسی است. این فیلم با انتخاب دقیق کاراکترهایی که هر کدام نماینده قشری خاص از جامعه آن روز ایران بودند و برگزیدن مکانی که خود نماینده به‌هم‌ریختگی و نابسامانی‌های وضعیت اجتماعی بود رویکرد کمدی ابزورد و سیاه را در یک اثر ایرانی به کمال رساند.

موضوع فیلم که این روزها زیاد از آن یاد می‌شود، روابط قدرت و کشمکش میان مستاجران و صاحبخانه‌ای است که در حقیقت صاحب‌خانه نیست. شخصیت‌های فیلم معمولا کاریکاتورهایی در حال درگیری کلامی و فیزیکی هستند. مهرجویی به این اثر، کمدی فیزیکی و بزن‌وبکوب را هم افزوده است. حتی صحنه انفجاری که تنها به سیاه‌شدن چهره و پاره‌ شدن لباس شخصیت منجر می‌شود برداشتی از کمدی‌های صامت و انیمیشن‌ها به نظر می‌رسد. کارگردان در این اثر و خلق شخصیت‌ها نگاهی هم به کمدی ایتالیا داشته و شخصیتی ماندگار از صدایی شناخته شده در دوبله خلق کرده است. «اجاره‌نشین‌ها» اشاراتی واضح به ارتباطات انسانی و فرهنگ ایرانی نیز دارد.

تولد کمدی که امروز گونه‌ای ادبی، نمایشی و سینمایی شناخته شده است به متون کهن یونانی بازمی‌گردد که در برابر تراژدی، کم‌ارزش قلمداد می‌شد اما با قلم‌فرسایی مولیر فرانسوی در قرن هفدهم میلادی اعتباری هم‌سنگ تراژدی یافت. مولیر این گونه نمایشی مبتنی بر شوخی و خنده را در خدمت نقد جامعه با بزرگ‌نمایی در رذیلت‌ها درآورد تا جایگاه فضیلت را در جامعه‌ای که می‌رفت با تغییر ساختارهای سیاسی و اجتماعی به ورطه بیهودگی بیفتد، خاطرنشان کند.

مولیر در تاریخ نمایشنامه‌نویسی جهان بیش از هر کس به کمدی اعتبار بخشید تا شوخی و خندیدن باب تفکر را بگشاید و نه آن‌که با بزک کردن زشتی‌ها، آن را ترویج دهد. در تعریف دوگانه تراژدی و کمدی گفته می‌شود که تراژدی با درگیر کردن احساسات روی قلب تاثیر می‌گذارد حال آن‌که کمدی مغز را به‌کار می‌گیرد.

شاید امروز که کمدی‌های رنگارنگ روی پرده‌، سالن‌های سینما را از تاریکی درآورده، وقت اندیشیدن به طنز و کارکرد آن باشد و فاصله‌ای که باید به احترام همان کارکرد از حشو و هزل نگه دارد مگر آن‌که قرار باشد فصل سینمای کمدی ایران را به یک شوخی در تاریخ سینمای ما تقلیل داد.