چگونه پیامبر اعظم (ص) اخلاق را به کمال رساندند؟

با این تعریف، مکارم اخلاق به مجموعه‌ای از ویژگی‌های اخلاقی اشاره دارد که افراد را به بالاترین مراتب کرامت و شرافت انسانی می‌رساند. بنابراین، فرمایش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که فرمود «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلَاقِ»، تنها دعوت به رفتارهای پسندیده نیست، بلکه هدف نهایی ایشان، رساندن انسان به اوج شرافت اخلاقی و کمال روحی بوده است. اخلاق عادی شامل رفتارهایی است که انسان‌ها به صورت طبیعی یا بر اساس عرف و فرهنگ انجام می‌دهند، مانند راست‌گویی، ادب، مهربانی، و کمک به دیگران و «مکارم اخلاق» شامل رفتارهایی می‌شود که فراتر از انتظارات عادی و عمومی است. این اخلاق عبارتند از عالی‌ترین و دشوارترین مراحل اخلاقی می‌شود که تنها انسان‌های بزرگ و روح‌های متعالی به آن دست می‌یابند.

2. مقدمه دوم درباره خصلت خاص پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است. آیات قرآن گویای آن است که خداوند متعال خصلت‌های منحصر به فردی را از جهت معنوی به آخرین رسول خویش اختصاص داده است.

ویژگی اول، رحمت برای تمام جهانیان است. خداوند در این باره در آیه‌ی107 سوره انبیاء می‌فرماید «وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ»؛ یعنی فقط تو را رحمتی برای تمام جهان هستی قرار دادیم؛ به این معنا که خصلت «رحمت» را تنها در تو به صورت تمام و کمال متجلی کردیم تا مجرای رحمانیت و رحیمیت خدا در کل عوالم هستی باشی و رحمت هم عطای بدون استحقاق است؛ به عنوان نمونه بارانی که می‌بارد نمود رحمت خداست که بر کافر و مؤمن می‌بارد. درختان و میوه‌ها و گل و گیاه، همگی نمود رحمت خداوند هستند که در همه جا رشد و نمو دارند.

ویژگی دوم، نرم‌خویی بالای رسول خدا صلی الله علیه و آله است. خداوند در آیه‌ی 159 آل‌عمران خطاب به رسول خویش می‌فرماید «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ …» یعنی [ای پیامبر] پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خوی شدی و اگر درشت خوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می شدند. این آیه گویای وسعت قلب پیامبر صلی الله علیه و آله به واسطه‌ی رحمت الهی است که سبب شد ایشان در نهایت لطف و کرم با دیگران برخورد کند.

با این دو مقدمه،‌ نگاهی به اخلاقیات بی‌نظیر پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله می‌اندازیم؛ همان پیامبری که خداوند به واسطه‌ی او، اخلاق را به اوج کمال رساند. این اخلاقیات عبارتند از:

1.بخشش در اوج قدرت:  در ماجرای فتح مکه، پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله با برخوردی بی‌نظیر و در اوج قدرت خود نشان داد که بخشش و رحمت را در جایگاه بالاتری از انتقام قرار می‌دهد. زمانی که دشمنان قدیمی او که سال‌ها با او جنگیده بودند، در برابرش تسلیم شدند، پیامبر به جای انتقام، آنان را با سخاوت و مهربانی مورد عفو قرار داد. جمله معروف «إذهَبوا فَأنتمُ الطُّلَقاء» (بروید، شما آزادید) نشان‌دهنده عمق بخشش و بزرگواری پیامبر بود. این بخشش نه‌تنها به معنای عفو فردی بود، بلکه پیامبر در این عمل به مردم نشان داد که عفو در شرایط سخت‌ترین موقعیت‌ها، چه از نظر قدرت و چه از نظر انسانی، بالاترین نمونه اخلاقی است. پیامبر با این عمل خود نه‌تنها دشمنان را مهار کرد، بلکه قلب‌ بسیاری را نیز تسخیر کرد و پیامی از صلح و صفا به جهانیان فرستاد.

2.دستگیری از بدخواهان و آزار رسانندگان: پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در برخورد با بدخواهان و آزاررسانندگان نیز نمونه‌ای برجسته از صبر، بردباری و دستگیری نشان داد. در بسیاری از مواقع، حتی زمانی که دشمنانش به او آسیب می‌رساندند، ایشان نه تنها انتقام نگرفت، بلکه به آنها فرصت هدایت و تغییر داد. یکی از نمونه‌های معروف این رفتار، همان ماجرای فتح مکه و داستان ابو سفیان لعنة الله علیه است.  همچنین در مواردی دیگر، پیامبر افرادی را که به او آزار رسانده بودند، بخشید و از آنان خواست که به سوی حقیقت بازگردند. در آیه‌ی «وَ لَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ۚ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ» (فصلت: 34)، خداوند می‌فرماید خوبی با بدی یکسان نیست و دستور می‌دهد که با بدی‌ها، به بهترین شکل ممکن برخورد کند و حتی دشمنان را با مهربانی و عفو پاسخ دهد؛ در این صورت کسی که میان تو و او دشمنی است چنان شود که گویی دوستی نزدیک و صمیمی است.

3.عدم نفرین قوم: یکی از ویژگی‌های برجسته اخلاقی پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، عدم نفرین به دشمنان و قوم خود، حتی در شرایط بسیار سخت و آزاردهنده، بود. هنگامی که پیامبر در دوره‌های مختلف با سخت‌ترین شکنجه‌ها و توهین‌ها از سوی قوم خود مواجه می‌شد، او هرگز دعا یا نفرین به نابودی آنها نکرد، بلکه به جای آن، همواره برای هدایت و نجات آنها دعا می‌کرد.

4.حریص بودن به هدایت: پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله نسبت به هدایت مردم بسیار حریص بود و تمام تلاش خود را برای نجات انسان‌ها از گمراهی به کار می‌بست. این حرص و تلاش بی‌وقفه، نه تنها در برخوردهای فردی بلکه در تمام تلاش‌های ایشان برای نشر دین اسلام به وضوح دیده می‌شود. در قرآن کریم، خداوند به این ویژگی پیامبر اشاره کرده و می‌فرماید: «فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلَّا یَكُونُوا مُؤْمِنِینَ» (شعراء: 3)؛ یعنی: «شاید تو خود را به‌خاطر عدم ایمان آنها هلاک می‌کنی». این آیه نشان می‌دهد که پیامبر از شدت علاقه و حرص برای هدایت مردم، به‌گونه‌ای دلسوز و نگران بود که گویی خود را در معرض هلاکت قرار می‌دهد. این ویژگی پیامبر بیانگر عمیق‌ترین نوع رحمت و دلسوزی برای بشریت است که هیچ‌گاه از تلاش برای نجات انسان‌ها دست بر نمی‌داشت.