شاید این مطالب برایتان مفید باشد
به گزارش روز چهارشنبه ایرنا از بنیاد ملی نخبگان، نشست اندیشمندان و استادان علوم انسانی و اجتماعی با موضوع بحران ناکارآمدی علوم انسانی و اجتماعی با حضور بیش از ۳۰ نفر از استادان برجسته علوم انسانی و اجتماعی به میزبانی بنیاد ملی نخبگان و مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در محل موسسه برگزار شد.
در مشروح این نشست سید حسن حسینی به مشکلات ساختاری علوم انسانی در کشور پرداخت و گفت: علوم انسانی و اجتماعی در کشور با بحران ناکارآمدی مواجه است. این بحران نه‌تنها در حل مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مشهود است، بلکه اثرگذاری آن در نظام حکمرانی نیز کاهش یافته است. ما باید بپذیریم که در این حوزه نه موفق بوده‌ایم و نه توانسته‌ایم اثرگذاری لازم را داشته باشیم.
مشاور عالی رئیس بنیاد ملی نخبگان و دبیر شورای نخبگان به برخی چالش‌های مطرح‌شده در این حوزه اشاره کرد و گفت: عوامل متعددی ازجمله برنامه‌ریزی درسی نامناسب، ضعف ارتباط با مجامع علمی بین‌المللی، نبود داده‌های تجربی لازم برای اقناع حکمرانان، و شکل نگرفتن نسل‌های جدید در علوم انسانی باعث شده‌اند تا این حوزه نتواند پاسخگوی نیازهای جامعه باشد. این عوامل در کنار مسائل بیرونی نظیر بحران‌های سیاسی و اجتماعی، شرایط را پیچیده‌تر کرده‌اند.
وی راه برون رفت از این وضعیت را تمرکز بر روی اصلاح عوامل درونی عنوان کرد که در کارآمدی علوم انسانی تأثیر مستقیم دارند.
چالش‌های پیش روی علوم انسانی و لزوم بازنگری
فیلسوف و نظریه‌پرداز ایرانی، به نقد وضعیت علوم انسانی در ایران پرداخت و ریشه اصلی بحران در این حوزه را در نبود خودآگاهی علمی و اجتماعی دانست و تأکید کرد: علوم انسانی در ایران هنوز نتوانسته مسائل جامعه را به درستی صورت‌بندی کند.
بیژن عبدالکریمی گفت: علوم انسانی جدید، بخشی از نظام علمی مدرن است، اما در ایران این نظام علمی شکل نگرفته که دلیل آن را باید در نبود عقلانیت جدید جست‌وجو کرد؛ عقلانیتی که پیامد سنت تفکر متافیزیکی است. با وجود اینکه در بسیاری جنبه‌های زندگی از فردی تا اجتماعی، با مشکلات اساسی مواجه هستیم، علوم انسانی ما هنوز نمی‌داند چگونه باید این مسائل را صورت بندی کند.
دانشیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد وضعیت فعلی پژوهش‌های علوم انسانی در ایران را نقد کرد و اظهار داشت: ما در بسیاری پژوهش‌های علوم انسانی، ارتباط با واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی ایران را از دست داده‌ایم. پژوهشگران ما به جای توجه به مسائل بومی، اغلب مفاهیم کلی و غربی را بدون در نظر گرفتن زمینه‌های محلی به‌کار می‌گیرند. این رویکرد، نه تنها مشکلات ما را حل نمی‌کند، بلکه فاصله میان علوم انسانی و جامعه را نیز افزایش می‌دهد.
وی سپس چالش‌های پیش روی علوم انسانی را تحلیل و به لزوم بازنگری اساسی در این حوزه اشاره کرد و با تأکید بر ضرورت اندیشه‌ورزی در مورد وضعیت کنونی علوم انسانی، بیان داشت: این مساله‌ای است که باید علوم انسانی به آن بیندیشد. ما نمی‌توانیم تمام مشکلات موجود را به گردن دیگران بیندازیم. باید بپذیریم که فلسفه، جوهر بخشی است، و باید تلاش کنیم که به خود اثباتی برسیم.
عبدالکریمی افزود: علوم انسانی در وضعیت کنونی نتوانسته است به خود اثباتی دست یابد و این مساله‌ای است که باید در سطحی وسیع‌تر مورد توجه قرار گیرد. این وضعیت تاریخی، پیامدهای خاص خود را دارد که باید به طور عمیق مورد بررسی قرار گیرد.
مشکلات ساختاری و غیرساختاری در پیوند پژوهش‌های علوم انسانی با عمل اجتماعی
معاون فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم هم در این نشست بر اهمیت کارآمدی علمی و اجتماعی این رشته‌ها، گفت: علوم انسانی و اجتماعی نیازمند تحولاتی اساسی برای تطبیق با نیازهای جامعه ایرانی است.
وحید شالچی در این نشست به مشکلات ساختاری و غیرساختاری در پیوند پژوهش‌های علوم انسانی با عمل اجتماعی اشاره کرد و اظهار داشت: یکی از چالش‌های اساسی ما بی توجه و وجود نگاه بین‌رشته‌ای است، درحالی‌که مسائل اجتماعی دارای ابعاد مختلفی هستند و نیازمند همکاری اقتصاددانان، جامعه‌شناسان و متخصصان دیگر حوزه‌ها است.
وی به تأثیر محدودیت منابع و زمان کوتاه انجام پژوهش‌ها اشاره کرد و افزود: برای حل مسائل عمیق و پیچیده جامعه ایرانی، نیازمند پژوهش‌های گسترده و زمان‌بر هستیم. اما معمولاً از پژوهشگران انتظار داریم مسائل طولانی‌مدت را در بازه‌های زمانی کوتاه حل کنند، که این امر کارآمدی نتایج را کاهش می‌دهد.
شالچی به تغییرات سریع اجتماعی در ایران و تأثیر آن بر پژوهش‌های علوم اجتماعی پرداخت و گفت: جامعه ایرانی به دلیل تنوع فرهنگی و پیچیدگی‌های تاریخی خود نیازمند پژوهش‌هایی است که بتوانند این تحولات را به‌درستی تبیین کنند. متأسفانه، نگاه‌های ساده‌سازی‌شده به واقعیت‌های چندلایه جامعه ایرانی، پژوهش‌ها را از کارکرد واقعی خود دور کرده است.
وی به نقش علوم اجتماعی در جهان امروز گریزی زد و گفت: بحران علوم اجتماعی در دنیا نیز موضوعی جدی است. برخی معتقدند نقش اصلی این علوم، کمک به فهم متقابل و ایجاد ارتباط میان بخش‌های مختلف جامعه است، نه صرفاً حل مسائل اجرایی مانند کاهش جرایم یا سیاست‌گذاری‌های خرد.
شالچی به نقش سنت در علوم انسانی و اجتماعی اشاره و تصریح کرد: سنت در جامعه ایرانی به‌درستی درک نشده است. ما یا سنت را به‌عنوان مانعی در برابر توسعه می‌بینیم، یا با رویکردی محافظه‌کارانه مانع از تغییرات ضروری می‌شویم. این نگاه‌ها باعث شده که نتوانیم از ظرفیت‌های پویای سنت برای توسعه اجتماعی بهره‌مند شویم.
معاون وزیر علوم با بررسی نقش میدان علم در تعامل با سایر میدان‌های اجتماعی، گفت: یکی از مشکلات اساسی علوم اجتماعی در ایران، نداشتن پیوند مؤثر و درعین‌حال حفظ استقلال نسبی در ارتباط با سایر حوزه‌ها، مانند اقتصاد، سیاست و فرهنگ است. این عدم پیوند و استقلال باعث شده که میدان علم در ایران نتواند به‌طور مؤثر در توسعه اجتماعی نقش‌آفرینی کند.
ضرروت وجود نگاه عمیق، علمی و عمل‌گرایانه به مسائل
دانشیار علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی گفت: چرخه ناکارآمدی نباید به بی‌ثباتی منجر شود. اگر به کشورهای دیگر نگاه کنیم، می‌بینیم که با ارائه راهکارهای عملی و نظری، بحران‌ها را به فرصتی برای بهبود تبدیل کرده‌اند. بنابراین، لازم است بستری فراهم شود تا نظریه ها نه‌تنها در حوزه‌های تئوریک، بلکه در عرصه عملی و مدیریتی نیز اثرگذار باشند.
مجید توسلی‌رکن‌آبادی گفت: در بحث‌های مربوط به نظریه‌پردازی گاهی مشاهده می‌کنیم که در کشور ما کرسی‌های نظریه‌پردازی زیادی برگزار شده است. اما سوال اصلی این است که چند نظریه واقعاً به سطح بین‌المللی رسیده و تأثیرگذار بوده است؟
وی افزود: ما در مرحله گذار هستیم و این گذار هرچند با چالش‌های زیادی همراه است، می‌تواند به سمت خودآگاهی بیشتر پیش برود و این امر نیازمند یک نگاه عمیق، علمی و عمل‌گرایانه به مسائل است.
نقش بنیاد ملی نخبگان در تقویت و شناسایی اساتید شاخص، ارتباط علوم انسانی با مسائل بومی
عضو پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی با مرور دستاوردهای علوم انسانی در ایران و جهان اظهار داشت: علوم انسانی در ایران طی صد سال اخیر، بیشتر در فضای آموزش رشد کرده است و کمتر به مسائل انضمامی جامعه ایرانی پرداخته شده. در حوزه‌هایی مانند فلسفه، جامعه‌شناسی و علوم سیاسی، اساتید برجسته‌ای داریم که ادبیات جهانی و مسائل ایران را به خوبی می‌شناسند.
مالک شجاعی‌زند به ضرورت ارتباط علوم انسانی با مسائل ایران پرداخت و گفت: بنیاد ملی نخبگان می‌تواند با شناسایی اساتید شاخص و حمایت از طرحهای کلان، ارتباط علوم انسانی با مسائل بومی ایران را تقویت کند.
وی بر ایجاد فضای گفت‌وگو میان اساتید رشته‌های مختلف علوم انسانی و همچنین میان علوم انسانی و علوم فنی-مهندسی تأکید کرد و گفت: اساتید علوم انسانی باید به صورت مستقیم و ساختارمند با مسئولان عالی‌رتبه نظام حکمرانی وارد گفت‌وگو شوند تا بتوانند نقش مؤثری در سیاست‌گذاری‌های کلان ایفا کنند.
استاد دانشگاه تهران نیز در این نشست گفت که اهالی علوم انسانی از جایگاه خود محروم شده‌اند. در حوزه علوم انسانی، به‌ویژه پس از طرح مباحث اسلامی‌سازی، این رشته‌ها دچار بحران شدند.
الهه کولائی گفت: در کشورهایی مانند آمریکا اندیشکده‌ها به‌طور مرتب سیاست‌ها را بازنگری می‌کنند و این امر به‌عنوان یکی از عوامل قدرت آنها شناخته می‌شود. باید از این الگوها استفاده کنیم و سیاست‌گذاری‌های خود را تقویت کنیم.
لزوم بهره‌گیری از تجربیات بومی در کنار ذخایر علمی جهانی
عضو هیات علمی دانشگاه علامه در برون از وضعیت کنونی گفت که ما باید از ذخایر علمی بشری استفاده کنیم، اما در عین حال از تجربیات بومی خود نیز غافل نشویم. در بسیاری از موارد، تضادهای فکری، از جمله تأثیرات مثبت و منفی غرب، مانع پیشرفت و کارآمدی واقعی علوم انسانی در کشور ما می‌شود.
ابوالقاسم فاتحی پیشنهاد داد: بنیاد ملی نخبگان با ادامه چنین جلساتی، الگویی کاربردی برای بهبود وضعیت موجود ارائه دهد. اگر ما بتوانیم بحران ناکارآمدی را به درستی شناسایی کرده و به عواملی که باعث آن می‌شود، بپردازیم، می‌توانیم در حل این مسائل پیشرفت‌های قابل توجهی داشته باشیم.
انتقاد از انطباق صرف نظریات غربی با مسائل ایران
عضو هیات علمی پژوهشگاه اجتماعی و فرهنگی هم معتقد است که گاهی اوقات نظریات غربی را بدون تغییر در قالب ایران قرار می‌دهیم و این امر باعث ناکارآمدی در تحلیل‌های اجتماعی می‌شود.
لیلا اردبیلی این نکته را متذکر شد وقتی استادان به‌ویژه وقتی اساتید جوان با بحران‌های اقتصادی روبه‌رو هستند، چگونه می‌توانند به تدریس و پژوهش بپردازند؟ اگر بخواهیم بهبود قابل توجهی در وضعیت علوم اجتماعی و انسانی در ایران داشته باشیم، باید به‌طور جدی‌تر به علوم شناختی، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی توجه کنیم.
اردبیلی افزود: مردم‌شناسی باید به عنوان یکی از ارکان مهم در بررسی مسائل جامعه ایران در نظر گرفته شود و این علم می‌تواند به بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی کشور کمک کند. همچنین علوم اجتماعی باید از نگاه بومی‌تر و به دور از تأثیرات صرفاً نظریه‌های غربی به مسائل پرداخته و در مسیر خودکفایی علمی گام بردارد.
استاد ارتباطات دانشگاه صدا و سیما به سه نکته اساسی در موضوعات مطرح شده در باره علوم انسانی عنوان کرد که اولین نکته، ناکارآمدی شدید علوم انسانی در جامعه است.
داود نعمتی انارکی غافل نشدن از نکات مثبت علوم انسانی را دومین نکته و شناسایی ناکارآمدی را سومین نکته بیان کرد.
لزوم رفع انقطاع‌های علمی و ارتباطات جهانی
کارشناس ارشد و پژوهشگر دفتر مطالعات سیاسی وزارت امور خارجه به وجود چالش های مسائل بین‌المللی و سیاست خارجی اشاره کرد و گفت: نخستین گام در برون رفت از این وضعیت ایجاد اجماع بین نخبگان است.در حوزه علوم سیاسی، اگر نخبگان نتوانند پیش‌بینی درستی از تحولات جهانی و منطقه‌ای داشته باشند، کشور در معرض خطر قرار خواهد گرفت.
سید محمد حسینی به تحولات اخیر در منطقه و اتفاقات مرتبط با جنگ‌ها و بحران‌ها پرداخت و افزود: ضعف در پیش‌بینی درست این تحولات می‌تواند باعث تصمیم‌گیری‌های اشتباه و بی‌نتیجه شود. کشور باید در مسیر حل مشکلات تاریخی و انقطاع‌های علمی حرکت کند تا بتواند در عرصه بین‌المللی به‌طور مؤثرتر عمل کند. همچنین ارتباط علمی با جهان کاهش یافته و این مشکل باید برطرف شود.
تشکیل شبکه‌های علمی و جذب پژوهشگران ایرانی
یک پژوهشگر مستقل در تکمیل مباحث مطرح شده معتقد است که پژوهش‌ها در ایران بیشتر به مسائل تئوریک و غیرواقعی پرداخته‌اند، در حالی که پیشرفت واقعی در گرو توجه به مسائل اجتماعی و مشکلات کشور است.
محمد معارفی بر لزوم تشکیل گروه‌های علمی حول مسائل مشخص تأکید کرد و گفت: مهم‌ترین عامل در توسعه علم، تشکیل شبکه‌های علمی است که بتوانند مسائل خاص کشور را بررسی کنند.
وی همچنین از امکان بازگشت پژوهشگران ایرانی از خارج از کشور سخن گفت و جذب پژوهشگران و مشارکت آنها را در توسعه علمی کشور را خواستار شد.
استاد دانشگاه شهید بهشتی هم گفت: پژوهشگران باید بتوانند در فضای آزاد علمی فعالیت کنند و پیشنهاد داد که بنیاد ملی نخبگان و دیگر نهادهای حاکمیتی نقش حامیان اصلی پژوهشگران را ایفا کنند.
جواد درویش افزود: وجود مجموعه‌ای از داده‌ها برای پژوهشگران علوم انسانی ضروری است. دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی باید به سمت جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات لازم برای این رشته‌ها حرکت کنند تا پژوهشگران بتوانند بر اساس اطلاعات واقعی و معتبر تحقیقات خود را انجام دهند.
استاد دانشگاه شریف هم بر اهمیت جایگاه بنیاد ملی نخبگان تأکید کرد و پیشنهاد داد: با همکاری این بنیاد، کارگروه‌هایی از نخبگان برای ارائه راه‌حل‌های اجرایی و سیاست‌گذاری در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی تشکیل شود.
مهدی فاتح راد ضمن انتقاد از چالش‌های موجود در نظام‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، پیشنهادهایی برای رفع این بحران‌ها ارائه کرد و بر لزوم تغییرات ساختاری برای بهبود وضعیت علوم انسانی تأکید کرد.
سهم ناچیز بودجه پژوهش
عضو پژوهشکده دانشگاه علامه طباطبایی علوم انسانی را تاریخی‌ترین و حیاتی‌ترین علوم دانست که همواره در بطن زندگی بشری حضور داشته است.
حجت‌الاسلام جعفر بحرینی با انتقاد از سهم ناچیز بودجه پژوهشی کشور در حوزه علوم انسانی افزود: طبق مستندات، تنها پنج درصد از بودجه پژوهشی کشور صرف علوم انسانی می‌شود، در حالی که کشورهای پیشرفته این علم را یکی از ابزارهای اصلی سیاست‌گذاری و حل بحران‌ها می‌دانند.
بحرینی در ادامه سخنان خود بر ضرورت تأسیس یک نهاد مرکزی برای مدیریت ظرفیت‌های علوم انسانی تأکید کرد و گفت: نبود نهادی فعال و به‌روز باعث شده است که علوم انسانی در کشور در انزوا باقی بماند و نتواند نقشی مؤثر در حل چالش‌های اجتماعی ایفا کند.
لزوم بازتعریف آموزش علوم انسانی از مدارس تا دانشگاه‌ها
استاد دانشگاه صدا و سیما بر اهمیت بازتعریف آموزش در این حوزه تأکید کرد و گفت: علوم انسانی به ما یادآوری می‌کند که انسان هستیم. این رشته باید به ما مسئولیت‌پذیری، تفکر انتقادی و ارتباط مؤثر را بیاموزد. متأسفانه در نظام آموزشی ما، توجه کافی به این مسائل وجود ندارد.
رحیمیان افزود: بر اساس تجربیات من، بسیاری از دانش‌آموزانی که در دبیرستان به رشته‌های علوم انسانی می‌رفتند، تصور می‌کردند این مسیر آسان‌تر است. این نگرش اشتباه، نشان‌دهنده نارسایی نظام آموزشی ما در تعریف درست علوم انسانی به‌عنوان علم زندگی و مسئولیت‌پذیری است.
وی همچنین بر لزوم به‌روزرسانی محتوای آموزشی در دانشگاه‌ها تأکید کرد و گفت: متأسفانه برخی دروس علوم انسانی در کشور ما بیش از ۴۰ سال است که تغییر نکرده‌اند. این در حالی است که نیازهای امروز جامعه به کلی متفاوت از گذشته است. به عنوان مثال سینما، به‌عنوان یکی از رشته‌های علوم انسانی، باید بتواند خود را با فناوری‌های جدید و نیازهای روز همگام کند.
موفقیت‌هایی خارج از چارچوب دانشگاهی
استاد و پژوهشگر دانشگاه برمن آلمان نیز درباره ناکارآمدی دانشگاه‌های ایران در حوزه علوم انسانی گفت: مسئله ناکارآمدی علوم انسانی و فنی در ایران، هم ریشه در شرایط داخلی دارد و هم تابع تغییرات جهانی است. امروز تولید علم به‌ویژه در حوزه‌های انسانی و فنی، بیش از آن‌که در دانشگاه‌ها اتفاق بیفتد، در شرکت‌های بزرگ و مؤسسات آزاد شکل می‌گیرد.
ابوطالب صفدری افزود: علوم انسانی در ایران، برخلاف تصور عمومی، در برخی جنبه‌ها موفق عمل کرده است. اما این موفقیت‌ها عمدتاً خارج از محیط آکادمیک رخ داده‌اند؛ برای مثال، فعالیت‌های عمومی افرادی چون دکتر عبدالکریمی در فضای عمومی یا کتاب‌های پرفروش علوم انسانی نشان‌دهنده تأثیرگذاری این حوزه است.
وی ادامه داد: برای حل مشکلات علوم انسانی و نظام دانشگاهی ایران، باید ابتدا ارتباط آن با جامعه و جریان‌های جهانی تقویت شود. همچنین، اصلاح ساختارهای مدیریتی و ایجاد فضای آزاد برای تولید دانش، از الزامات این تحول است.
داده‌ها و گزارش‌های دقیق و جامع درباره وضعیت علوم انسانی در ایران وجود ندارد
عضو ستاد توسعه فناوری نانو معاونت علمی، به کمبود داده‌های دقیق در حوزه علوم انسانی اشاره کرد و گغت: در سال ۹۸ مأموریت داشتم بخشی از یک سند را که به علوم انسانی مربوط می‌شد، تدوین کنم. اما در روند کار متوجه شدم که داده‌ها و گزارش‌های دقیق و جامعی درباره وضعیت علوم انسانی در ایران وجود ندارد. مثلاً آمار مقالات منتشرشده، وضعیت اشتغال فارغ‌التحصیلان یا نسبت رشته‌های مرتبط به جمعیت دانشجویی به‌سختی پیدا می‌شد. این مسئله نشان‌دهنده کمبود جدید در حوزه پژوهش و جمع‌آوری اطلاعات است.
محمد نمازی همچنین بر اهمیت نقش علوم انسانی در ارتباط با جامعه و مردم تأکید کرد و افزود: علوم انسانی در مواردی که مستقیم با مردم در ارتباط است، می‌تواند تأثیرات عمیق و مهمی داشته باشد. وقتی که متخصصان این حوزه، به زبان مردم سخن می‌گویند، جامعه به این مطالب اقبال نشان می‌دهد. اما متأسفانه بسیاری از مباحث علوم انسانی، به‌جای تمرکز بر حل مشکلات اجتماعی و فرهنگی، به موضوعات سیاسی و امنیتی گره خورده‌اند که نتیجه آن فاصله گرفتن از مسائل واقعی جامعه است.
ایران فرهنگی و ظرفیت‌های بین‌المللی علوم انسانی
پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی ناملموس به استفاده کشورهای خارجی از ظرفیت‌های علمی و فرهنگی ایرانی اشاره کرد و گفت: موزه‌های کشورهای منطقه، از جمله کشورهای حاشیه خلیج فارس، به‌طور گسترده‌ای از آثار فرهنگی ایران استفاده می‌کنند. با این حال، اغلب نمی‌دانند چگونه این آثار را ارائه دهند و از متخصصان ایرانی برای واسطه‌گری و مدیریت استفاده می‌کنند. این نشان می‌دهد که در حوزه ایران فرهنگی، فرصت‌های بسیاری وجود دارد که کمتر به آنها توجه شده و حتی گاهی نادیده گرفته شده است.
ساجده بیژنی‌کیا به ضرورت بازنگری در رویکردهای دیپلماتیک فرهنگی اشاره کرد و افزود: در حالی که کشورهای اروپایی با ایران در حوزه باستان‌شناسی و موزه‌شناسی همکاری می‌کردند، ما با رویکردهای بسته خود، فرصت‌های بزرگی را از دست داده‌ایم. به‌عنوان نمونه، انجمن ایران‌شناسی فرانسه که از سال ۱۹۰۰ در زمینه‌های فرهنگی و باستان‌شناسی فعالیت داشت، در سال ۱۴۰۱ تعطیل شد. این در حالی است که می‌توانستیم با مذاکره و همکاری، از آرشیوهای ارزشمند آنها بهره‌برداری کنیم و به سابقه غنی ایران فرهنگی دسترسی بیشتری داشته باشیم.
این نشست با حضور بیش از ۳۰ نفر از استادان برجسته علوم انسانی و اجتماعی برگزار شد و هر یک از اساتید به بیان نظرها و پیشنهادات خود پرداختند و مقرر شد جلسات تکمیلی برای بررسی دقیق‌تر موضوعات مطرح شده، برگزار شود.
منبع
