شاید این مطالب برایتان مفید باشد
آلودگی هوا یکی از معضلات جدی است که شاید بتوان به طور جدی آن را در کنار مسائلی مانند خشکسالی و فرونشست زمین قرار داد. اما از آن‌جا که مساله آلودگی در بیشتر مواقع با یک جابه‌جایی هوا و جریان باد، مرتفع می‌شود، شاید کمتر برای شخصی به عنوان یک مساله جدی مطرح باشد؛ اما باید در نظر داشت این نوع رویکرد و نگاه به مساله آلودگی مانند همان رویکرد به مساله خشکسالی است که هنوز هم تصور می‌شود با یک سال پرباران مساله حل شده، در صورتیکه اصلا این‌گونه نیست و موج مهاجرت از مناطق جنوبی و شرقی به مناطق مرکزی و شمالی‌تر کشور خود دلیل روشن و واضحی بر نادرست بودن این رویکردهاست.
بنابر آمارهای منتشر شده از سوی وزارت بهداشت، سالانه بیش از ۳۰ هزار نفر در ایران بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که رقم بسیار قابل توجهی است. به همین دلیل گفتگو با کارشناسان برای روشن شدن ابعاد مساله از اهمیت زیادی برخوردار است.
پژوهشگر ایرنا در این زمینه گفت‌وگویی را با خانم «سیده آل محمد» استاد دانشگاه و پژوهشگر محیط‌زیست انجام داد که بخش اول آن پیشتر منتشر شد.
در بخش نخست این گزارش آل محمد تاکید کرد: تحقیقات به تجربه نشان داده که آلودگی هوا یک تک مساله نیست، یک بحران و زنجیره‌ای از مسائل ریز و درشت و درهم‌تنیده است که رفع آن، همکاری میان بازیگران اصلی را می‌طلبد. صنایع آلوده ساز و علل متعدد دیگر سبب سرایت آلودگی هوا از کلان شهرها به شهرهای کوچک هم شده و رشد لجام گسیخته عمودی و افقی شهرها، راههای تنفس آنها را تنگ کرده است.
گزارش پیش‌رو قسمت دوم از این گفتگوست که با هم می‌خوانیم.
بازیگران اصلی مساله آلودگی هوا
متاسفانه مردم، پیامدهای جدی همه مسائل را تحمل می‌کنند، اما برای حل مساله، مطالبه‌گری همکارانه نداشته و حتی گاه تشدیدکننده آلودگی هستند
ایرنا: از نگاه علم حکمرانی، حل مساله آلودگی هوای کشور در شرایط موجود را امکانپذیر می‌دانید؟
آل‌محمد: آلودگی هوا یک تک مساله نیست، یک بحران و زنجیره‌ای از مسائل ریز و درشت و در هم تنیده است که همکاری میان بازیگران اصلی خود را می‌طلبد.
این بازیگران شامل سه سطح خط‌مشی‌گذاران و تصمیم‌گیران (مانند مجلس شورای اسلامی، هیئت دولت و سازمان‌های مربوط به برنامه‌ریزی)، بخش‌های اجرایی (مانند سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت راه و شهرسازی، شهرداری‌ها، سازمان‌های غیردولتی، وزارت صنعت، معدن و تجارت و انواع صنایع، وزارت نیرو و نیروگاه‌ها، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و پلیس راهور) و سپس مردم هستند.
متاسفانه قانون‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان رده بالاتر به تامین منابع مالی مورد نیاز برای حل مساله توجه لازم و کافی نداشته‌اند. در قوانین، درباره مخاطب کلی‌گویی شده و ابهام در اجرای مسئولیت وجود دارد. برنامه‌های محدودکننده، سازوکارهای تنبیهی و نحوه نظارت به صورتی بوده که راههای گریزی وجود داشته است.
همچنین سازمان‌های مسئول و نهادهای اجرایی به وظایف قانونی خود در راستای حل مساله به درستی عمل ننموده و علاقه‌ای به همکاری جدی با یکدیگر نشان نداده‌اند. این سازمان‌ها و نهادها، هر کدام مجری برنامه‌های بسیاری هستند که کنترل آلودگی هوا تنها یکی از آنها بوده و به همین دلیل اغلب اولویت پایین‌تری داشته است.
در نهایت متاسفانه مردم، پیامدهای جدی همه مسائل را تحمل می‌کنند، اما برای حل مساله، مطالبه‌گری همکارانه نداشته و حتی گاه تشدیدکننده آلودگی هستند. برخی هنوز نمی‌دانند سیستم گرمایش منازل و استفاده متداول از خودروهای شخصی در تشدید آلودگی هوا سهم دارد.
کشورهای دیگر از زغال سنگ بدتر از مازوت هم استفاده می‌کنند اما با فناوری بالا برای کنترل آلودگی هوا
ایرنا: موضوع آلودگی ناشی از سوخت مازوت که اخیرا زیاد مطرح شده است را چگونه تحلیل می‌کنید؟
آل‌محمد: استفاده از این سوخت وجود دارد و به طور مثال در کلانشهر کرمانشاه، مصرف مازوت و گازوییل در دو نیروگاه بیستون و زاگرس مسبب اصلی تولید اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق است.
باید توجه داشت در برخی کشورهای پیشرفته دنیا هنوز هم انواعی از زغال سنگ، سهم قابل توجهی از سوخت مورد نیاز را در نیروگاه‌ها تامین می‌کند که به مراتب نسبت به مازوت، درصد گوگرد بیشتر و تولید اکسیدهای گوگرد بیشتری دارند، اما نکته اینجا است که آنها در زمینه ارتقای فناوری‌های خود مانند فناوری‌های کاهش و کنترل آلودگی و استفاده از فیلترهای تصفیه هوای خروجی، سرمایه‌گذاری مورد نیاز را به خوبی انجام داده‌اند.
نباید به خوداظهاری صنایع اکتفا شود و لازم است نظارت مستقل و متعهدانه با پایش شبانه‌روزی خروجی صنایع حتی توسط سنجش از راه دور و حضور میدانی انجام شودتجربه‌های بسیار موفقی در جهان درباره کاهش و کنترل آلودگی هوا وجود دارد. این تجربه‌ها مبتنی بر شواهد علمی معتبر، داده‌های قابل اطمینان حاصل از پایش و اولویت‌بندی لیست اقدام‌های اجرایی بوده و در نهایت با تهیه گزارش‌های پیشرفت و اطلاع‌رسانی شفاف و روشن به مردم به صورت تدریجی از غلظت آلاینده‌ها و اثرات آنها کاسته شده؛ در نتیجه در آن کشورها نتایج چشمگیری حاصل شده است.
شایان ذکر است که دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی از جمله دانشگاه کیوتو ژاپن، دانشگاه فناوری کوئینزلند استرالیا، دانشگاه کمبریج انگلستان و دانشگاه آکسفورد در حوزه حمایت فنی برای بهبود کیفیت هوا فعال هستند.
نکته مهم‌تر این است که در این زمینه، تسهیل استفاده بهینه از ظرفیت تجربه‌های سازمان‌های بین‌المللی و تعامل سازنده با سایر کشورها به منظور به اشتراک گذاشتن رویکردها، روش‌ها و فناوری‌های موفق، می‌تواند کمک کننده باشد.
چهار راهبرد کلیدی کاهش آلودگی هوا
چه ملزومات راهبردی را برای تصمیم‌گیری کلان به منظور بهبود کیفیت هوای کشور پیشنهاد می‌دهید؟
آل‌محمد: لازم است در خط‌مشی‌گذاری، قانون‌گذاری، تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت در زمینه کنترل و کاهش آلودگی هوا به چهار راهبرد کلیدی توجه شود که به صورت مبسوط آن را تشریح می‌نمایم.
۱- تقویت مطالعات پایه: مطالعات سهم‌بندی منابع ثابت و متحرک تولید آلودگی و تهیه سیاهه انتشار آلاینده‌های هوا، هرگز نباید جزئی از برنامه کاهش و کنترل آلودگی هوا باشد، بلکه لازم است این برنامه بر اساس شواهد علمی حاصل شده از این مطالعات پایه، ایجاد شود. در این زمینه نباید به خوداظهاری صنایع اکتفا شود و لازم است نظارت مستقل و متعهدانه با پایش شبانه‌روزی خروجی صنایع حتی توسط سنجش از راه دور و حضور میدانی انجام شود.
پایش آلاینده‌های خروجی صنایع، باید بدون هماهنگی قبلی از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست و در ساعات اوج فعالیت صنایع صورت گیرد. به‌طور مثال درکلانشهر اراک بخش مهمی از فعالیت‌ها و در نتیجه رهاسازی آلاینده‌ها در اتمسفر، نیمه شب رخ می‌دهد. سنجش و پایش کیفیت هوا در کشور ما نیازمند استفاده از دستگاه‌های سنجنده به روز و فناوری‌های جدید است.
جریمه‌های تخلفات آلودگی هوا از همه منابع باید برای بهبود کیفیت هوا هزینه شود. در کنار همه این‌ها، متاسفانه میزان آلاینده‌های ناشی از برخی فعالیت‌های غیراصولی و غیرمجاز در کشور محاسبه نشده است.
به طور مثال دفن غیر اصولی زباله و در کنار آن زباله‌سوزی‌های غیرمجاز در تولید ترکیبات آلی فرار سهم خطرناکی دارد که نادیده گرفته شده است. خشک شدن تالاب‌ها هم در بروز ذرات معلق نقش جدی دارد که آن هم محاسبه نشده است.
۲- برنامه‌ریزی و مدیریت مکان‌محور با تعیین اهداف کمی: لازم است خط‌مشی‌گذاران و تصمیم‌گیران توجه داشته باشند که برای کاهش و کنترل آلودگی هوا، بسته به شرایط خاص هر منطقه و شهر و بر اساس ریشه‌یابی منابع تولید آلودگی، راهبرد و راهحل ارائه دهند.
به عبارت ساده تحلیل بر اساس اطلاعات مکان‌محور و ظرفیت محیط‌زیستی هر هوای هر محل باید سرلوحه عمل باشد. راه‌حل‌ها باید به نحوی باشد که هرگز هزینه‌های اجتماعی برای کل جامعه در منطقه موردنظر، بیشتر از فواید برای آن جامعه نباشد.
به عبارت ساده راه‌حل‌های کاهش آلودگی باید اثربخشی هزینه داشته باشند. در هر منطقه باید بسته به میزان آسیب‌هایی که مردم با آنها مواجه شده‌اند، اهداف کمی خاص و قابل دستیابی برای کاهش تدریجی آلاینده‌ها تهیه شود و برنامه اقدام دقیق و شامل بودجه و لیست فعالیت‌ها باشد.
نبود رقابت در خودروسازی، تلاش برای تولید خودرو پاک‌تر را ضعیف کرده است
وقتی صنایع خودروسازی، بازاری رقابتی و عادلانه ندارند و بخش خصوصی فاقد قدرت است، هرگز تلاش و رقابت تاثیرگذاری در آینده برای تولید خودروهای پاک‌تر و با کیفیت‌تر صورت نخواهد گرفت. زمینه‌سازی برای رشد بخش خصوصی و خروج صنایع از حالت انحصاری و دولتی اهمیت دارد۳- مهیا نمودن پیش‌شرط‌های اقتصادی: لازم است در برنامه‌های کاهش آلودگی هوا به علم اقتصاد محیط‌زیست و تجربه‌های موفق دنیا در این زمینه توجه جدی شود. کاهش آلاینده‌های هوا، ارتباط مستقیم و معناداری با رشد اقتصادی دارد. در بسیاری از ایالت‌های آمریکا و بسیاری از شهرهای چین، طی گذشت دهه‌ها و همگام با رشد اقتصادی، میزان انتشار آلاینده‌های معیار هوا کاهش جدی داشته است.
با توجه به روند تغییرات تولید ناخالص داخلی کشور ، دستیابی به چنین اصلاحی ساده نیست. به طور مثال وقتی صنایع خودروسازی، بازاری رقابتی و عادلانه ندارند و بخش خصوصی فاقد قدرت است، هرگز تلاش و رقابت تاثیرگذاری در آینده برای تولید خودروهای پاک‌تر و با کیفیت‌تر صورت نخواهد گرفت. زمینه‌سازی برای رشد بخش خصوصی و خروج صنایع از حالت انحصاری و دولتی اهمیت دارد.
در این صورت با رقابت همکارانه و سازنده میان صنایع و با استفاده از سازوکارهای تشویقی، بهبود کیفیت هوا ممکن می‌شود. در این زمینه، افزایش استفاده از انرژی‌های پاک به ویژه انرژی خورشیدی، استفاده از فناوری نصب فیلترهای مناسب تصفیه هوا بر خروجی صنایع و نیروگاه‌ها و همچنین تجارت مجوزهای قابل تبادل آلودگی از موضوعات مهم روز در دنیا است.
۴- تکیه بر شالوده آمایش سرزمین و حفاظت از زیرساخت‌های سبز- آبی: بسیاری از آلودگی‌ها به این دلیل رخ می‌دهد که شالوده آمایش سرزمین (علوم محیط‌زیستی و اکولوژی) و حفاظت سرزمین مورد توجه نبوده و استقرار طرح‌های صنعتی نسبت به شهرها، مکان‌گزینی نامناسبی داشته است زیرا آینده شهرها پیش‌بینی نشده است.
در این زمینه بسیاری از قوانین مانند ممنوعیت استقرار صنایع در فاصله مشخص از تهران از ابتدا نادیده گرفته شده؛ به علاوه ضروری است در شهرسازی، طراحی شهری و تعیین شیوه رشد شهر بر اصول علم اکولوژی و احترام به طبیعت تکیه شود، به نحوی که زیرساخت‌های سبز بر اثر رشد افقی شهرها کمترین آسیب ممکن را ببیند و گردش هوا بر اثر رشد عمودی شهرها مختل نشود. همچنین حفاظت از حریم زیرساخت‌های سبز- آبی، پیکره‌های اکولوژیکی کشور به ویژه تالاب‌ها، جنگل‌ها و رود- دره‌ها برای جلوگیری از افزایش آلودگی هوا و به ویژه ریزگردها ضروری است.
منبع
