مصطفی معین: در تبدیل فرایند فرار مغزها به چرخش مغزها ناموفق بوده‌ایم

به گزارش خبرنگار گروه علمی ایرنا، مصطفی معین امروز (چهارشنبه) درهمایش دوروزه «مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» با حضور کارشناسان و تحلیلگران حوزه مهاجرت اظهار داشت: مهاجرت نخبگان علمی یک مساله دیرپای ملی و فرآیند پیچیده‌ای و با توجه به نقش اساسی نابع انسانی متخصص و کارآمد در توسعه و پیشرفت کشورها حائز اهمیتی راهبردی است.

وی با استناد به آمارهای موجود در زمینه مهاجرت نخبگان همچنین یافته‌های پژوهش‌های مختلف در زمینه دلایل مهاجرت در جامعه ایرانی به نقش موثر جوامع نخبگان دیاسپورا در توسعه اقتصادی اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا و نمونه‌های موفق آن در چین، هند و کره جنوبی تجربه اشاره کرد و گفت: در ایران مانند بسیاری کشورهای در حال توسعه هنوز نتوانسته‌ایم با ایجاد شبکه‌های بین المللی و فعال همکاری علم‌پژوهشی و فناوری و ارتباط دادن نخبگان علمی داخل کشور با پتانسیل بزرگ دیاسپورای ایرانی پراکنده و دور از وطن خود، فرآیند فرار مغزها را به چرخش مغزها تبدیل کنیم.

معین در این همایش ابتدا به هدف از برگزاری آن اشاره کرد و افزود: انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری با توجه به رسالت اخلاقی خود برای کمک به ریشه‌یابی و آسیب‌شناسی این پدیده اجتماعی رو به رشد و بررسی ابعاد فرهنگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و پیامدهای آن به عنوان یک تهدید یا یک فرصت ملی و پیشنهاد راهبردهای مدیریت این همایش را برگزار می‌کند.

استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه به تاریخچه این پدیده اشاره کرد و افزود: مهاجرت مهاجرت نخبگان علمی همواره بخشی از تاریخ بشر بوده و دانشمندان و فیلسوفان کم وبیش برای جلب حمایت‌های مالی و علمی یا انجام مطالعه و تحقیق به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کرده‌اند. این فرآیند تاریخی پس از انقلاب صنعتی به دلیل جست‌وجوی فرصت‌های علمی کیفیت زندگی رواج بیشتری یافت. مهاجرت نخبگان در قرن بیستم و بیست‌و یکم تحت تأثیر عدم تناسب بین عرضه و تقاضای نیروی انسانی در سطح جهانی و شرایط جهانی سازی اقتصاد با رقابت شدید برای جذب استعدادها و تسهیل سفرهای بین المللی افزایش یافته است.

وی به موضوع مهاجرت نخبگان علمی در ایران پرداخت و افزود: این نوع از مهاجرت از دهه چهل شمسی (دهه ۱۹۶۰ میلادی) تا این زمان افزایش یافته، در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی بیشتر شد و از نیمه دهه ۱۳۸۰ به یک مهاجرت عام و توده وار به‌صورت مهاجرت حقیقی یا مجازی و به سونامی فرار مغزها یا فراری دادن مغزها تبدیل شد که هنوز ادامه دارد.

شاخص‌های فرار مغزها
وزیر اسبق علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه به برخی آمارها اشاره کرد و گفت: رتبه ایران در بین ۱۳۳ کشور جهان از جهت رقابت‌پذیری برای جذب و نگهداشت نخبگان و استعدادهای جهانی ۱۲ است، رتبه اول ایران با ۱۱۵ هزار مهاجرت به کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در سال ۲۰۲۱، دو برابر شدن تعداد مهاجرت نخبگان ایرانی در ۳۰ سال گذشته، مهاجرت حدود ۱۵۰ هزار از نخبگان علمی ایران که از آن به سونامی مهاجرت مغزها تعبیر می‌شود، خارج شدن ۷۰-۵۰ میلیارد دلار ارز از کشور از جمله این آمارهاست که روند مهاجرت نخبگان را تشدید می‌کند.

وی ادامه داد: همچنین بر اساس برخی پیمایش‌ها فقط ۱۶ درصد ایرانی‌ها به مهاجرت فکر نمی‌کنند که این مهاجرت توده‌وار است. تمایل به مهاجرت در استادان و پژوهشگران؛ ۵۳ درصد، در پزشکان و پرستاران ۴۵درصد، در دانشجویان و دانش آموختگان ۴۰ درصد است. همچنین افزایش ۴.۳ برابری تعداد دانشجویان ایرانی در خارج کشور طی دوره ده ساله ۱۳۷۹- ۱۳۸۸ را داشته‌ایم.

بر اساس آمارهای دیگر بیش از ۱۰ هزار تن از پزشکان ایرانی در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) خدمت می‌کنند و معادل با یک پنجم کل استادان ایرانی داخل کشور در آمریکا هستند. همچنین بین ۷۰ تا ۹۲ درصد از دانش آموزان مدال آور المپیاد از ایران مهاجرت دائمی کرده‌اند.

یافته‌های پیمایش‌ها در مورد مسائل ایرانیان

استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه به نتایج ۴ پژوهش اشاره کرد و گفت: بر اساس نظر پاسخ دهندگان به پژوهش پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان منتشر شده در آبان سال ۱۴۰۲، مهمترین مسئله کشور به ترتیب عبارت است از؛ گرانی و تورم (۸۱.۹ درصد)، بیکاری (۴۷.۹ درصد)، اعتیاد (۲۶.۹ درصد)، فساد اقتصادی و اداری (۱۳.۱) درصد) مسئله مسکن (۱۲.۱ درصد)، مسئله حجاب (۱۱.۹ درصد) مسئله ازدواج جوانان (۱۰.۷درصد)، مسئله طلاق (۷.۱ درصد)، کم آبی (۵.۷ درصد)، رعایت نکردن قانون (۴۷ درصد)، محدودیت آزادی بیان و مطبوعات (۴.۲ درصد) و آلودگی هوا و گرد و خاک و ریزگردها (۲.۶) مهمترین مسئله ایران است.

وی با استناد به پژوهش دیگری در سال ۱۴۰۱ گفت: عوامل اصلی در میل به مهاجرت ایرانیان عبارت است از: بی ثباتی اقتصادی، شیوه حکمرانی، سطح درآمد، آینده مبهم و عدم شایسته سالاری و رفاه بیشتر در خارج از کشور.

به گفته معین بر اساس پژوهش دیگری طبق گزارش نظرسنجی گالوپ در سال ۱۳۹۷ تمایل به بازگشت ایرانیان مهاجرت کرده به وطن خود فقط برابر با یک درصد برآورد می‌شود؛ در حالی که شاخص متوسط جهانی بازگشت نخبگان مهاجر به کشورهای خویش ۷ درصد است این شاخص منفی می‌تواند نشانگر واقعیت فرار مغزها یا فراری دادن آنها به عنوان عامل اصلی ترک وطن و مهاجرت نخبگان علمی ایران به کشورهای دیگر باشد.

وی تاکید کرد: با اینکه طبق نتایج چهارمین پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان پزشکان و استادان دانشگاهی از بالاترین سطح اعتماد و مقبولیت در جامعه ایرانی برخوردار هستند، به دلیل تنگ نظری ‌ها و نگاه امنیتی به کادرهای پزشکی، دانشگاه و دانشمندان، ضعف زیرساخت‌های علمی و پژوهشی، ساختار سنتی صنعت، تحریم های خارجی، قطع ارتباط علمی با دنیا، نگرش نادرست مدیریت کلان کشور نسبت به توسعه علم و فناوری، ناکارآمدی سیاست‌های جذب و نگهداشت نخبگان، استقلال دانشگاه و فقدان آزادی‌های دانشگاهی، پیگیری نکردن و اجرای طرح تحول ساختاری در نظام آموزش عالی، تداوم بحران‌های سیاسی‌اجتماعی و اقتصادی، زوال سرمایه اجتماعی و نبود امکان بهره‌وری منابع انسانی، نیروی دافعه ای تولید شده که اکنون کشور را با سونامی مهاجرت نخبگان علمی و فقدان تمایل به بازگشت آنها روبرو کرده است.

معین به پژوهش دیگری اشاره و تاکید کرد: پژوهش چهارم در طرح مطالعاتی «مهاجرت نخبگان و رابطه آن با توسعه فرصت‌ها و چالش‌ها برای سیاستگذاران در سال ۱۳۹۸ به نقش موثر جوامع نخبگان مهاجر (دیاسپورا) در توسعه اقتصادی اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا خود تاکید شده که نمونه های موفق آن در چین، هند و کره جنوبی تجربه شده است. ولی در ایران مانند بسیاری کشورهای در حال توسعه هنوز نتوانسته ایم با ایجاد شبکه‌های بین المللی و فعال همکاری علمی- پژوهشی و فناوری و ارتباط دادن نخبگان علمی داخل کشور با پتانسیل بزرگ دیاسپورای ایرانی پراکنده و دور از وطن خود فرآیند فرار مغزها را به چرخش مغزها تبدیل کنیم.