شاید این مطالب برایتان مفید باشد
به گزارش ایرنا، در وسط بافت قدیمی شهرستان خوی آذربایجان‌غربی خانه‌ای زیبا و تاریخی دیده می‌شود که امروزه به نام مالک پیشین آن «خانه کبیری» نامیده می‌شود که از دید شگفتی‌های معماری ایران، ارزش والایی دارد.
شیوه معماری خانه کبیری به گونه‌ای است که به نظر می‌رسد در سالیان پایانی دوره زندیان ساخته شده است؛ هرچند این را از روی نقاشی‌های طبقه دوم ساختمان نیز می‌توان حدس زد اما با این همه، گمانه‌ها درباره زمان ساخت خانه کبیری یکی نیست.
برخی به سبب همانندی این خانه با دیگر خانه‌های تاریخی شهر خوی که در دوره‌ی صفویان ساخته شده‌اند خانه کبیری را با روزگار مرشدزادگان صفوی پیوند می‌زنند. برخی نیز زمان ساخت آن را بر پایه نقاشی‌های دیواری که در طبقه نخست آن است، ساخت آن را به میانه دوره قاجاریان نزدیکتر می‌دانند.
خانه کبیری ساختمانی آوایی
به گفته باستان شناسان خانه کبیری از دید معماری خیال انگیز است؛ برای ساخت این ساختمان اکوستیک (آوایی)، سازندگان خانه دست به کار شگفتی زده‌اند، آنان در بالای پنجره‌ها و درون دیوارها پوست تخم مرغ به کار برده‌اند و سقف را بلندتر ساخته‌اند تا صدا بازگشت داشته باشد و بیرون نرود. شومینه این ساختمان نیز با الهام از کلاه خودی که ایلخانان مغول به کار می‌بردند ساخته شده است.
گچبریهای سقف همان نقش‌های فرشی را دارد که در کف خانه پهن کرده بودند؛ افزون بر این که کانال کشی‌های سقف هم هوا را خنک می‌کند و هم جلو پوسیدگی چوب‌های سقف را می‌گیرد.
خانه کبیری دو اشکوب (دو طبقه) دارد؛ طبقه دوم آن آکنده از نقاشی‌های گل و بوته‌ای زیباست؛ پنجره‌های آن اُرسی و در ساخت این پنجره‌های رنگی از هنر گره‌چینی بهره برده شده و بر زیبایی آن بسیار افزوده است؛ گره چینی از تکه‌های برش خورده چوب به دست می‌آید که دارای نقش‌های هندسی سامان‌مند(منظمی) هستند.
خانه کبیری ۲ در ورودی دارد؛ یکی در بخش باختری (غربی) سازه و دیگری در بخش شمالی آن؛ حیاط خانه از کف کوچه اندکی پایین‌تر است در میان حیاط نیز حوضی دیده می‌شود.
این خانه سه نبش است و هر سوی آن به کوچه‌ای می‌رسد؛ برای ساخت آن از مصالح سنگ‌لاشه (سنگ‌هایی که کاربرد تزیینی ندارند و تنها برای ساخت دیوارها به کار می‌روند) آجر و خشت خام بهره برده شده است.
خانه تاریخی کبیری در دوره پهلوی کاربرد مدرسه‌ای داشت تا بعدها به شخصی به نام «میراسماعیل کبیری» فروخته شد؛ اما پس از انقلاب، میراث فرهنگی آذربایجان غربی خانه را از کبیری خرید تا از این اثر تاریخی ارزشمند حفاظت شود.
وجه تسمیه خانه کبیری
مسوول ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی در خصوص این خانه تاریخی به ایرنا گفت: با توجه به فرم معماری می‌توان گفت احداث این بنا متعلق به دوره قاجار است و در وسط نقاشی‌های رسم شده در سالن طبقه اول تاریخ ۱۲۸۲ ثبت شده است؛ برخی از کارشناسان میراث فرهنگی را عقیده بر آن است که با احتساب تاریخ فوق، نقاشی بنا در دوره مظفر الدین شاه بوده است ولی با توجه به این که تاریخ هجری شمسی از سال ۱۳۰۴ شمسی متداول و رسمی شده، بعید به نظر می‌رسد که تاریخ فوق شمسی باشد، پس قمری بودنش درست‌تر به نظر می‌آید.
بهروز خان محمدی ادامه داد: در مورد قدمت این بنا اظهار می‌دارند که در زمان زندیه احداث شده است و از اینکه بعضی از ساختمان‌های موجود در خوی مانند ساختمان مقبره، قدمتش به دوره صفوی می‌رسد و به سبب مشابهتی که در این دو بنا وجود دارد، می‌شود گفت که این بنا نیز متعلق به دوره صفوی بوده است. این خانه به نام مالک سابق آن مرحوم «حاج میراسماعیل کبیری» به خانه کبیری معروف است؛ در حال حاضر این بنا متعلق به میراث فرهنگی استان آذربایجان‌غربی است.
به گزارش ایرنا، خانه کبیری که در وسط بافت قدیمی شهر و در ضلع شمالی کوچه امیر قرار گرفته است، از سه سمت مشرف به کوچه و از یک سمت مشرف به خانه نسبتا قدیمی دیگری است؛ ساختمان در قسمت مرکزی (سالن طبقه همکف و سالن طبقه اول) بصورت دو طبقه، ولی طرفین دارای سه طبقه است. بنا با مصالح سنگ لاشه و آجر و خشت خام ساخته شده و از داخل با اندود گچ‌کاری، گچبری و نقاشی، و از بیرون با اندود کاهگل احداث شده است.
قسمت خارجی ساختمان بصورت خیلی ساده با اندود کاهگل پوشانیده شده و نمای مشرف به محوطه بنا با آجرکاری و گچ‌کاری خیلی ساده احداث شده است. قسمت داخلی ساختمان در طبقه همکف فاقد هرگونه تزئینات است؛ فقط در قسمت مرکزی (سالن طبقه همکف) گچبریهای خیلی ساده در سقف دیده می‌شود در طبقه اول واحدهای جانبی سالن فاقد هرگونه تزئینات است و حتی درب و پنجره‌های آن بصورت خیلی ساده ساخته شده، ولی قسمت ارزشمند بنا همان سالن طبقه اول است که سقف آن کلاً گچبری و دیوارها با صحنه‌هائی از نقاشی صورت گل و بوته بصورت رنگی تزئین شده است؛ پنجره بزرگ و مشرف به محوطه این سالن در ابعاد (طول ۳۰/۷ و ارتفاع ۶۰/۴) با ظرافت خاصی گره‌بندی شده است.
حیاط سابق ساختمان بصورت باغچه بوده و در قسمت جلو ساختمان حوض نسبتا کوچکی با عمق حدود ۵۰ سانتیمتری قرار گرفته بود؛ درب ورودی اصلی در ضلع غربی بنا واقع شده و کف محوطه نسبت به کوچه حدود ۸۰ سانتی متر پایین تر قرار دارد. درب ورودی آهنی دیگری در ضلع شمالی واقع شده و کوچه و نمای سمت شمالی ساختمان با کاهگل و خشت خام است؛ البته نوع مصالح به کار گرفته شده در دیوارهای محوطه نیز از خشت خام می‌باشد.
ساختمان ۲ طبقه کبیری با پوشش چوبی که قسمت تزئین یافته آن سالن طبقه اول است با گچبری در سقف و پنجره‌هایی که از اطاق های جانبی سالن به داخل سالن تعبیه شده‌اند که زیبایی منحصر به فردی دارد؛ پنجره اصلی با شیشه‌های رنگی، گره‌بندی و صحنه‌های نقاشی در دیوارهای جانبی و طاقچه‌های کوچک مقرنس کاری خیلی ساده بر روی آنها تزئین یافته است.
پنجره های ارسی خانه کبیری روایت دستان ماهر هنرمندان
بخش قابل توجه ساختمان، سالن طبقه دوم است که سقف آن تماما گچبری و مقرنس‌کاری است و بر روی بدنه دیوارها با بوته آراسته شده است؛ پنجره ارسی زیبایی با شیشه‌های رنگارنگ در ابعاد (۳۰/۷×۶۰/۴) که توسّط دستان ماهر استادکاری هنرمند با ظرافت خاص گره‌بندی شده است.
عده‌ای بر این عقیده‌اند که نقاش این بنا، کسی است که کاخ باغچه جوق سردار ماکو را نقاشی کرده است که البته به تحقیق بیشتر نیاز دارد.
پنجره‌های ارسی که در ضلع اصلی یا نمای داخل حیاط معمولا برای زیبایی بیشتر بنا بکار می‌روند با کنترل نور و برای تهویه هوای داخل بنا موثر بوده و از دیدگاه هنری نیز حائز اهمیت است؛ این پنجره‌ها در اندازه‌های مختلف و به صورت عمودی باز و بسته می‌شوند و معمولا از چوب‌هایی که به شکل هندسی بوده تزئین شده است.
نورگیرها هم از نظر زیبایی از اورسی بنا کمتر نیستند و با چهار چوب قوس‌دار و شیشه‌های رنگی تزئین شده است.
سقفی مزین با گل و گیاه
در سقف بنا هم از تیرهای چوبی و تخته‌کوب استفاده شده که کف اتاق‌ها به صورت تخته‌کوب و زیر سقف اتاق‌ها با تزئینات گچبری و رنگ‌آمیزی گل و گیاه تزئین شده است.
حیاط چهارگوش خانه
کف حیاط با آجرهای چهارگوش بوده و شکل آن به صورت لوزی و مربع قرار دارد.
طاقچه‌های داخل اتاق‌ها به منظور سبک کردن ساختمان و استفاده از لوازم خانه بر روی آن نظیر چراغ، کتاب، لوازم تزئینی و غیره استفاده می‌شد. ارتفاع طاقچه پایینی که معمولا شکل مستطیل دارد.
برای وارد شدن به فضاهای مختلف از جمله فضای مهمانی و اندرونی باید از راهروهای پرپیچ وخم عبور کرد؛ راهروهای پیچ‌درپیچ خانه را دالان می‌گفتند.
هشتی‌هایی به شکل مربع جلوه دیگر خانه کبیری
بعد از سر در وارد هشت یا هشتی یا کرباس می‌شوید. در بیشتر مواقع شکل آن هشت ضلعی است و هشتی‌هایی به شکل مربع و دیگر شکل‌ها نیز داریم. منظور از هشتی چیزی است که از فضاهای داخلی خانه بیرون آمده و تنها جایی است که با بیرون خانه ارتباط دارد؛ این فضا و راهروهای پیچ‌درپیچ منتهی به حیاط‌های اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل خانه می‌شد.
ایجاد مکث، تقسیم فضایی جهت انتظار از عملکردهای جالب این عنصر است؛ داخل هشتی عناصر مختلفی مثل سکو، طاقچه و پله‌ای برای رفتن به طبقه بالا در نظر گرفته شده است.
موزه خانه کبیری
پس از خرید خانه کبیری خوی توسط میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان غربی نخستین موزه شخصی شمالغرب کشور در آن ایجاد شد؛ در این موزه از کهن‌ترین آثار به دست آمده تا آثار دوره قاجار نگهداری می‌شود که یکی از دیرینه‌ترین آثار موزه کبیری سفال‌های ۳۵۰۰ ساله‌ای است که در تپه حسنلو یافته شده‌اند. آثار تاریخی هزاره نخست پیش از میلاد را نیز در این موزه می‌توان دید.
همچنین آثار سفالی، انواع اشیای سنگی، فلزی و شیشه‌ای متعلق به هزاره اول پیش از میلاد تا دوره قاجار، آثار مربوط به مردم شناسی و کتاب های خطی از آثار و اشیایی است که در این موزه در معرض دید عموم قرار گرفته است.
نمونه آثاری از مردم‌شناسی و دست‌نویس‌های کهن نیز بخشی دیگر از موزه کبیری را تشکیل می‌دهند و گردآوری آثار موزه، ۲۰ سال طول کشیده است.
این موزه یکی از ۶۶ موزه خصوصی در کشور است که اشیای آن در سامانه موزه های کشور به ثبت رسیده و از سوی میراث فرهنگی نظارت می‌شود؛ در این موزه ۷۵۰ قلم اشیای ارزشمند باستانی و تاریخی نگهداری می‌شود و تمامی اشیاء آن به ثبت رسیده است.
خانه کبیری ترکیبی از هنر و ظرافت
گردشگرانی که از این خانه تاریخی بازدید کرده‌اند در توصیف این اثر زیبا می گویند: بدون شک خانه تاریخی کبیری خوی اوج معماری ایرانی اسلامی است.
رضا اکبری یکی از بازدید کنندگان می‌گوید: خانه کبیری جلوه های زیبایی را در برابر چشمان فرد به تصویر می‌کشد و هنر ایرانی را به نمایش می گذارد.
وی افزود: خانه کبیری و بسیاری از خانه‌های تاریخی دیگر این استان تبلور فرهنگ و هنر مردم این دیار و ایران زمین هستند که نسبت به معرفی آنها باید تلاش کرد؛ خانه کبیری ترکیبی از هنر و ظرافت و خلاقیت است که همه آنها افتخاری برای ایران زمین بوِیژه آذربایجان غربی است.
به گزارش ایرنا، این اثر در تاریخی در پنجم اردیبهشت ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۶۱۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع
